რამდენიმე კომენტარი საქართველოს ისტორიის მნიშვნელოვან ფაქტებზე

ანოტაცია

1. ვახტანგ გორგასლის გარდაცვალების სავარაუდო თარიღებს შორის, სამეცნიერო ლიტერატურაში გვხვდება (ვ. გოილაძე) 491 წელი. თარიღი მომდინარეობს სირიული აგიოგრაფიული ძეგლიდან, რომელიც ცნობილია როგორც „ფირან გუშნასპის მოწამეობა“. ამ ძეგლში, თარიღებთან დაკავშირებული ყველა ჰიპოთეზის საწყისი წერტილი სპარსეთის შაჰების ტახტზე ასვლაა. მხოლოდ ერთი მათგანი არ აკონკრეტებს საწყის წერტილს. მასში მხოლოდ „ორმოც წელს“ არის ნახსენები, რასაც გამომცემელმა ფრჩხილებში დაამატა „ზავის დადება“. ეს, როგორც უკვე აღვნიშნე, შეცდომაა. ასეთმა განმარტებამ შეცდომაში შეიყვანა ვ. გოილაძე, რომელსაც ეგონა, რომ საქმე ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის ომის დასრულებას და შემდგომი ხოცვა-ჟლეტის დასრულებას ეხებოდა. მან ეს ფაქტი ვახტანგ გორგასლის გარდაცვალებას დაუკავშირა. მ. სანაძე ამ დასკვნას არ იზიარებს. თუმცა, იგი მიიჩნევს, რომ ზემოხსენებული 491 წელი უნდა განვიხილოთ ქართლსა და სომხეთში 485-490 წლებში სპარსეთის წინააღმდეგ აჯანყების კონტექსტში. მე კი ვამტკიცებ, რომ „ორმოცი წელი“ კავადის მმართველობის დასასრულს და ხოსრო ანუშირვანის ტახტზე ასვლას გულისხმობს. როგორც ჩანს, ეს უკანასკნელი არგუმენტი ხელოვნურად გამოგონილ თარიღს, 491 წელს, ბოლო მოეღება.
2. ამ ნაშრომში მე კვლავ ვუბრუნდები ჩემს წინა კვლევაში განხილულ საკითხს. ეს კვლევა ეხება დიპლომატიურ ურთიერთობებს, რომლებიც დამყარდა XIII საუკუნის შუა პერიოდიდან ეგვიპტის მამლუქებსა და დასავლეთ საქართველოს შორის, მონღოლთა შემოსევების შედეგად საქართველოს ორ ნაწილად გაყოფის დროს. კონკრეტულად განხილულია 1268 წლის შემთხვევა.

არაბი ავტორის, აბდ აზ-ზაჰირის ცნობით, ბეიბარსის ელჩი საქართველოდან დაბრუნდა ქართველი მეფეების სულთნისადმი გაგზავნილი ორი წერილით. ერთი აფხაზეთის მეფეს ეკუთვნოდა, მეორე კი - თბილისის მეფე დავითს. სხვადასხვა მეცნიერმა კომენტარი გააკეთა ამ ინფორმაციაზე და მიაჩნია, რომ წერილები მართლაც ორი მეფის მიერ იყო გაგზავნილი. თუმცა, მე ამ ვარაუდს არ ვიზიარებდი. რადგან ჩემი თეორია არ იქნა მიღებული, საჭიროდ მიმაჩნია კიდევ ერთხელ გადავხედო აღნიშნულ საკითხს და გავიმეორო ჩემივე ინტერპრეტაცია, რომელიც ადრე გამოვთქვი, გარკვეულწილად უფრო დეტალურად.

1. მეფეთა მეფის, თამარის გარდაცვალების თარიღი არაერთხელ განხილულა სამეცნიერო ლიტერატურაში. უფრო გავრცელებული 1207 ან 1210 წლის დასასაბუთებლად სხვადასხვა არგუმენტი წამოაყენეს. ნაშრომი რევაზ კიკნაძის ნაშრომებში (გამოქვეყნებული 1975, 1980 წლებში) წარმოდგენილ მნიშვნელოვან დაკვირვებებზეა ფოკუსირებული, რაც 1207 წელს უფრო დამაჯერებელს ხდის. სამწუხაროდ, სხვადასხვა მეცნიერის მიერ წარმოდგენილი ვრცელი ნაშრომების განხილვისას, რევაზ კიკნაძის კვლევაში მოყვანილი 1207 წლის მხარდამჭერი არგუმენტები ძირითადად უგულებელყოფილი იყო. და ამ უყურადღებობამ, უდავოდ, აღნიშნულ საკითხზე დისკუსიას მყარი არგუმენტები დააკარგვინა.
2. თბილისის საამიროს დაარსების თარიღი დღემდე იპყრობს მკვლევართა ყურადღებას. საკითხი სხვადასხვა ნაშრომში იყო შესწავლილი. თუმცა, დომინანტური მოსაზრება ამ ფაქტს მარვან იბნ მუჰამედს, უმაიანთა უკანასკნელი ხალიფას (744-750) და ჯურზანის ემირს (732-742) უკავშირებს, რაც მ. ლორთქიფანიძისგან მომდინარეობს. ამავდროულად, მ. ლორთქიფანიძის მიერ წარმოდგენილი სომეხი ამირების სია 754 წლიდან იწყება და პირველი ორი ამირი, მისი აზრით, ასევე თბილისის ამირები იყვნენ.

1999 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში განვიხილე საკითხთან დაკავშირებული სხვადასხვა მოსაზრება და განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციე მ. ლორთქიფანიძის მიერ შემოთავაზებულ უფრო კონკრეტულ ინტერპრეტაციას. თუმცა, მე მის ჰიპოთეზას არ ვიზიარებდი. ჩემი ვერსიით, თბილისის საამირო არა VIII საუკუნის 30-იან ან 40-იან წლებში, არამედ 70-იან წლებში დაარსდა, მიუხედავად იმისა, რომ 704/5 წლებში თბილისში არაბული მონეტის მოჭრა მოხდა. სწორედ 70-იანი წლებიდან გვაქვს თბილისელი ამირების უწყვეტი სია. ფაქტი ემთხვევა ადგილობრივი ქართული ინსტიტუტის „ერისმთავრის“ გაუქმებას (თუმცა მხოლოდ დროებით - იმ დროს ოთხი წლით). სიტუაცია შეიცვალა 775 წელს, არაბულ სახალიფოსა და ბიზანტიას შორის დადებული ხელშეკრულების თანახმად. ორივე მხარემ ტყვეები გაათავისუფლა, ხოლო არაბებმა „ერისმთავარის“ ინსტიტუტი 786 წლამდე აღადგინეს.

თარიღი ბოლო დრომდე მეცნიერთა უმრავლესობის მიერ იყო მიღებული. თუმცა, 2014 წლიდან ი. ფაღავამ საკითხი ნუმიზმატიკურ და ეპიგრაფიკულ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით შეისწავლა და წერილობითი წყაროებიდან არასანდოდ გამოაცხადა. ფაღავა იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ თბილისის საამირო 704/5 წლიდან არსებობდა, როდესაც არაბული მონეტა მოიჭრა. არაბების ბატონობა დროდადრო წყდებოდა, მაგრამ ზარაფხანას თავისი საქმიანობა არასდროს შეუწყვეტია. მეცნიერი იკვლევს თბილისში მოჭრილ რამდენიმე მონეტას და აღნიშნავს, რომ მათგან მხოლოდ ერთზეა მოხსენიებული ემირის სახელი - მარვან იბნ მუჰამედის, ჯურზანის ემირის (მეფობდა 732-დან 743 წლამდე), უმაიანთა დინასტიის უკანასკნელი ხალიფის (744-750) სახელი. ყველა სხვა არსებულ მონეტას სახელი არ აქვს.

თბილისის ზარაფხანის არსებობის მიუხედავად, არაბებს საქართველოში არასდროს ჰქონიათ მარტივი დრო და მათი მმართველობა იქ სტაბილური არ იყო. ეს განპირობებული იყო ქართველებისა და ხაზარების კოალიციით, რომლებიც არაბების მთავარი სამიზნე იყვნენ.